Bà Huyện Thanh Quan là ai?

Bà Huyện Thanh Quan tên thật là Nguyễn Thị Hinh, không rõ năm sinh năm mất, người phường Nghi Tàm, nay thuộc Hà Nội. Chồng bà có thời gian nhận chức tri huyện ở huyện Thanh Quan (nay thuộc Thái Bình) nên người đời quen gọi bà là Bà Huyện Thanh Quan.

Các tư liệu về tiểu sử Bà Huyện Thanh Quan không thực sự nhiều, cho đến nay các học giả nghiên cứu vẫn còn tranh luận và chưa đi đến sự thống nhất. Chẳng hạn như:

• Trong sách “Quốc văn trích diễm”, Dương Quảng Hàm nói nữ sĩ là con ông nho Dương, chồng là Lưu Nghi.
• Trong cuốn “Văn chương chữ Nôm”, Thanh Lãng nói bà là con ông Nguyễn Lý (1755 – 1837), làm đốc học Sơn Tây và Hải Dương. Bà lấy chồng làng Nguyệt Áng, huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Đông (nay là Thanh Trì, Hà Nội).
• Trong quyển “Nam thi hợp tuyển”, Nguyễn Văn Ngọc nói chồng bà là ông Lưu Nguyên Uẩn, đỗ cử nhân năm Mậu Tí đời Minh Mệnh (1828).
• Theo “Từ điển Văn học” (bộ mới), của nhiều tác giả, cho rằng chồng bà là Lưu Nguyên Ôn.
• Nhưng phần đông các soạn giả lại cho rằng chồng bà là Lưu Nghi (1804 – 1847), đậu cử nhân năm Tân Tị (1821) đời Minh Mệnh.

Dù theo tài liệu nào, bà cũng là dòng dõi thi thư, được theo đòi việc bút nghiên từ thuở nhỏ. Khi đã có tuổi, bà được vua Minh Mệnh (có tài liệu cho rằng vua Tự Đức) vời vào cung, phong làm Cung trung giáo tập để dạy cho các công chúa và cung phi,… Mỗi khi nhà vua ban thơ chữ Hán hoặc chứ Nôm, bà đều họa lại rất hay nên được nhà vua rất quý trọng.

Khoảng một tháng sau khi chồng mất, bà lấy cớ sức yếu xin rời cung, rồi dẫn bốn con về lại Nghi Tàm và ở vậy cho đến hết đời.

Đặc điểm trong thơ Bà Huyện Thanh Quan

Bà là nhà thơ được rất nhiều người biết tiếng. Cho đến nay sáng tác của bà còn lại rất ít, chỉ còn lại 6 bài thơ Nôm được làm theo thể Thất ngôn bát cú Đường luật. Nhưng bài nào cũng đều thể hiện sự tài tình trong từng câu chữ, vừa tả cảnh, vừa tả tình.

Thơ bà hết sức trang nhã và điêu luyện, thể hiện tâm sự u hoài trước thế sự đổi thay, đượm buồn với cảnh chiều tà bóng xế vắng lặng đìu hiu, tình cảm lẻ loi cô đơn nhớ về quá khứ. Không những thế, trong đấy còn phản ánh thái độ phủ nhận của bà đối với thực tại xã hội đương thời mà bà có phần chán ghét.

Bà Huyện Thanh Quan xứng đáng là một nữ sĩ tiêu biểu. Bài thơ nào cũng thấy bà bày tỏ tình nhớ nước thương nhà hay hoài cổ. Nhiều nhà biên khảo xếp bà vào nhóm những nhà thơ tình cảm có khuynh hướng hoài Lê (nhớ tiếc nhà Lê) hay hoài cổ (nhớ tiếc cảnh cũ). Âu cũng là đúng với tâm lý chung của những người giàu tình cảm đoan chính không quên dĩ vãng.

Luận về thi tài

Luận về thi tài của bà, có nhiều nhà nghiên cứu nổi tiếng đã viết:

“Những bài thơ Nôm của bà còn truyền lại có ít, phần nhiều là thơ tả cảnh, tả tình, nhưng bài nào cũng hay và tỏ ra bà là một người có tính tình đoan chính, thanh tao, một người có học thức thường nghĩ tới nhà, tới nước. Lời văn rất trang nhã, điêu luyện”.

(Dương Quảng Hàm – “Việt Nam văn học sử yếu”)

“Thơ bà cực kỳ đẹp lời. Những câu tả cảnh thật là chải chuốt, bóng bẩy, có thể ví như thơ Đường. Nhưng đến những câu tả tình, phần nhiều chỉ là phơn phớt, nhè nhẹ, ít khi có vẻ đằm thắm, nồng nàn. Cái đó chứng tỏ bà là một người phẩm hạnh đoan trang, tâm tính điềm đạm, không thể có những giọng văn tình tứ tha thiết”.

(Ngô Tất Tố – “Thi văn bình chú”)

“Bà Huyện Thanh Quan thực là người đa cảm, đa sầu; ở trên đèo Ngang, bà buồn vì nước vì nhà, trước cảnh chiều hôm, bà buồn vì trơ vơ có một mình, đến chô Đông Đô hay Tây Đô, bà buồn trông cuộc đời xưa sao phú cường, thịnh vượng thế mà nay sao lại rời rạc tan nát chẳng khác gì một đám tha ma như thế? Trước bà buồn nhưng muốn ngậm, nuốt cho trôi nỗi buồn đi, sau bà buồn như muốn than thở kêu ra tiếng, đây bà buồn, thực là cái buồn đau đớn thê thảm hơn cả, làm cho khúc ruột như đứt ra bùng bục vậy”.

(Nguyễn Văn Ngọc – “Nam thi hợp tuyển”)

Những bài thơ của Bà Huyện Thanh Quan

Thông qua bài viết này, các bạn phần nào đã hiểu được Bà Huyện Thanh Quan là ai, cũng như những đặc điểm trong phong cách sáng tác thơ ca của bà. Thơ Bà Huyện Thanh Quan hiện nay chỉ còn lại 6 bài thơ Nôm, được làm theo lối Đường luật, đó là các bài:

1. Thăng Long hoài cổ
2. Hoàng Hôn
3. Qua đèo Ngang
4. Cảnh sông núi
5. Chùa Trấn Bắc
6. Chiều hôm nhớ nhà

Đọc thơ Bà Huyện Thanh Quan, các bạn sẽ thấy được tài năng và bút pháp nghệ thuật điêu luyện, trang nhã bên trong mỗi tác phẩm. Thơ bà luôn thấy phảng phất một nỗi buồn về những sự thay đổi của cảnh vật thâm trầm.